Қытай ғарыштық державаға айнала ма?..

Жыл сайын ғарышты өзінің геосаяси мүдделерінің аймағы ретінде қарастыратын мемлекеттер саны артып келетіні рас. Солардың бірі – Қытай Халық Республикасы.

Қытайдың ғарыштық бағдарламасын аз-кем тану үшін ежелгі қытай философиясына үңілген жөн болар. Мұнда «ғарыш» Қытай империясы тұрғындарының дүниетанымы мен көзқарасында маңызды рөл атқарады. Материалдық және руханилыққа қарсы тұру Қытай мәдениетіне жат болғандықтан, олардағы адамның  ғалам түсінігі үйлесімді келеді. Бір жағынан, адам қытай дәстүрінде ғарыш әлемінің жаратылыстары ретінде қарастырылады, ал екінші жағынан, ол бәрінен ерекшеленеді және әлемнің басым күштері – Аспан мен Жермен теңестіріледі. Осылай ғаламдық ғарыштық үштік (сан цай) қалыптасады – Аспан, Жер және Адам. Адам бұл жерде Аспан мен Жерді біріктіреді, бұл түсінік бойынша Адам – ​​микрокосм («кіші Аспан мен Жер» – syayu tien di), ол табиғаттың барлық алуан түрлілігін көрсетеді. Микрокосм бола отырып, адам өз кезегінде әлемді модельдеуге қабілетті, сол арқылы модельдердің әр түрлі типтерін – микрокосмдарды тудырады (Торчинов Е.А.)

Сондықтан олардың ғарыштық державаға айналуы бүгінде ешкімді таңқалдырмауы керек. Егер шамамен елу жыл бұрын Кеңес өкіметі газеттерде Қытайдың техникалық даму перспективасына күмән келтіріп, карикатуралар шығарып, мазақ еткен болса (жүз миллион қытайлық үлкен рогатканы ұстап тұрады, басқа жүз миллион қытайлық оны оқтап тұрады),  онда бүгінде Қытай әлемдік ғарыш саласында жетекші орынды иеленіп отыр.

Бұл мазақ 1990 жылдардың басына дейін жалғасты, себебі сол уақытта Қытай өзінің пилоттық бағдарламасы бойынша жұмыс істей бастады. Содан кейін, «Шэньчжоу» ғарыш кемесінің прототипінің кезекті сәтсіз сынағынан кейін американдық сарапшылар «кейбір елдер ғарышта ұшуды үйрене алмайды, ал Қытай ғарыш кемесі сияқты күрделі жабдықты мүлдем игере алмайды» деген болатын. Алайда, бір кездері скептицизм мен мазақтың тақырыбы болған нәрсе 2003 жылы шындыққа айналды. «Шэньчжоу-5» орбитаға Ян Ливей есімді «тайконавтпен» (Қытайда ғарышкерлерді осылай атайды) енді. Бес жылдан кейін, 2008 жылы «Шэньчжоу-7» басқарылатын ғарыш кемесінің ұшуы кезінде тайконавттар ғарыш кеңістігіне шықты, бұл қытайлықтардың үшінші кемесі еді. Содан бері 20 жылға жуық уақыт өтті және «Шэньчжоудың» кезекті старты енді ешкімді таңқалдырмайды. Айта кету керек, Қытайдың ғарыштық жетістіктері кеңестік және американдық астронавтиканың арқасында мүмкін болды, олардың ғылыми жетістіктері күншығыс еліне қысқа мерзімде оң нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.

Бүгінде әлемде ғарыш саласының негізгі бес драйвері бар. Біріншісі – шығындарды төмендетуге мүмкіндік туғызатын технологиялар (мысалы, жаңа материалдар, ғарыш аппараттарына арналған компоненттердің прототиптері (СК), ультра жеңіл зымыран тасығыштар, ғарыш аппараттарын миниатюризациялау). Екіншісі – жеке инвестициялар үлесінің артуы. Үшіншісі – Big Data-ға тәуелділігі артып келе жатқан әлемдік экономика. Төртіншіден, ғарыш қызметін экономикалық өсудің көзі ретінде қарастыру. Бесінші – әскери және стратегиялық даму. Осы бес бағыттың барлығы қазіргі кездегі Қытайдың ғарыш саласының қаңқасын құрайды.

2011 жылдан бастап Пекин ғарышты «мекендеумен» тығыз айналыса бастады. «Тяньгун-1» («Аспан сарайы-1») ұзақ мерзімді орбиталық станцияның (DOS) прототип модулі орбитаға шықты. Автоматтық «Шэньчжоу-8» оған бірнеше рет қонды, қонуға және қондыру маневрларына машықтанды. Төртінші – «Шэньчжоу-9» 2012 жылы ғарышқа үш таиконавтты жеткізді, олардың қатарында әйел адам да болды. Бұл кеменің экипажы Тяньгун-1 станциясына қонып, бортта 10 күн болды. 2013 жылдың 11 маусымында ғарышқа ұшырылған «Шеньчжоу-10» экипажы үш тайконавттан құралды және қайтадан қатарларында әйел адам болды, «Шэньчжоу-9» тұтастай қытайлық ғарыштық бағдарламаның жетістігін нығайтты.

ҚХР қазіргі әлемде өзінің ғылымы мен технологиясын дамытпайтын мемлекеттің болашағы жоқ екенін жақсы біледі. Қуатты ғарыш индустриясы елеулі ғарыштық жетістіктердің көмегімен мемлекеттің беделін көтеру сияқты өте маңызды рөл атқарады. Мәселен, 2016 жылы Қытай әлемдегі алғашқы ежелгі қытай ойшылдарының бірі «Мо Цзы» атындағы кванттық ақпаратты таратуға арналған жер серігін ұшырды. Бұл жобаның құны 100 миллион долларға бағаланған. Бір қызығы, жерсеріктен берілген мәліметтер ұстап алуға немесе көшіруге болмайтын фотондар қатарында болды. Көшіруге тырысудың кез-келген әрекеті олардың өзін-өзі жоюына әкеледі.

Қытай бүгінде ғарыштағы басым күш ретінде Америка Құрама Штаттарының орнын басуды мақсат етіп отыр. Defence News американдық басылымы атап өткендей, Пекиннің тез өсіп келе жатқан ғарыштық мүмкіндіктері айқын. Көптеген сарапшылардың пікірінше, егер Пекин жақын және терең ғарышты игеру саласындағы өз қабілеттерін арттырудың осындай қарқынын сақтай білсе, онда алдағы уақытта Қытай Америка Құрама Штаттарын басып озып, нөмірі бірінші ғарыштық державаға айналады.

2020 жылы бүкіл әлемнің қозғалысын COVID-19 тежеген кезде, Қытай Жерге жақын және терең кеңістікке маңызды қадам жасады. 2020 жылы 5 мамырда Қытай Венчан космодромынан (Оңтүстік Қытай, Хайнань провинциясы) Long March-5B (Long March 5B, Changzheng-5B) зымыран тасығышын пайдаланып қытайлық жаңа типтегі ғарыш аппараттарының сынақ нұсқасын сәтті ұшырды. Зымыранның сәтті ұшырылуы 2022 жылы аяқталады деп жоспарланған Қытайдың орбиталық ғарыш станциясының берік негізін қалады. Халықаралық ғарыш станциясы (ХҒС) іске жарамсыз болған кезде ол Жер орбитасындағы жалғыз станцияға айналады. Көпмодульді орбиталық станцияның құрылуының арқасында Қытай әлем орбитасында өз азаматтары тұрақтанған үшінші әлемдік державаға айналады. Қытай ғарышты игерудің жаңа дәуірін бастайды және халықаралық ынтымақтастықты кеңейтеді.

Сонымен қатар, Қытай Ай мен Марсқа пилоттық ұшулар жоспарын құруда. 2020 жылы 24 қарашада Қытай Чанге-5 айдың зондтық затын ұшырды (Чанъэ – қытай мифологиясындағы ай құдайы). Миссияның мақсаты – Жерге 2 килограмм ай топырағын жеткізу (бұл 2020 жылдың желтоқсан айының ортасында жасалған), ал 2030 жылға қарай Айда зерттеу станциясын салу. Бұдан кейін Марсқа да жіберіледі, Марсты қытайлықтар «отты жұлдыз» деп атайды. Мысалы, 2020 жылдың 23 шілдесінде Пекин Марсқа «Тяньвен-1» миссиясын жіберді. Бағдарламаның мақсаты – Марстағы өмірдің қазіргі кезеңіндегі, бұған дейінгі уақытындағы тіршілікті іздеу, қоршаған ортаны зерттеу. «Тяньвен-1»  «отты жұлдызға» 2021 жылдың ақпан айында жетеді. Марс топырағының үлгілерін Жерге жеткізетін зондты 2030 жылы қайта жіберу жоспарлануда. 2050 жылға қарай қытай ғалымдары Марсқа басқарылатын миссия жібереді деп күтіп отыр. Оған дайындық басталып та кетті.

Ай мен Марсты қарқынды зерттеу елге Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин бірнеше рет айтқан «адамзаттың ортақ тағдыры» тұжырымдамасын жүзеге асыруға көмектеседі. Бүкіл әлем болып бас қосып, жабылып ғарышты игермесе, бір ғана елге қиын болатынын көбісі түсінеді. Қытай ғарыш станциясы неғұрлым тезірек салынса, адамдар соғұрлым жақын ғаламшарларды тезірек игере алады.

Соңғы жылдары Қытай ғарыш аппараттарын сәтті ұшыру саны бойынша әлемдік көшбасшыға айналды. Бұл ҚХР-дың алдыңғы қатарлы технологияларының демонстрациясын айқын бейнелейді. 2020 жылдың 31 наурызындағы жағдай бойынша 363 қытайлық техника Жердің айналасындағы орбитаны айналып өтті (бұған дейін бұндай масштаб тек АҚШ-та ғана болған).

Сонымен, 2020 жылы 23 маусымда Қытай осы орбиталық шоқжұлдыздың «жабылатын» спутнигін ұшыру арқылы өзінің «Бейду» ғаламдық позициялау жүйесін құруды аяқтады. Бейду Ресейдің ГЛОНАСС, американдық GPS және еуропалық Галилеймен қатар төртінші жаһандық позициялау жүйесі болды. 2000 жылы ғана ҚХР жаһандық позициялау жүйесін құра бастаған еді, ал 2012 жылдың желтоқсан айынан бастап ол Азия-Тынық мұхиты аймағында, және 2018 жылдан бастап әлемдік ауқымда қызмет көрсете бастады.

Жоғарыда айтылғандардан бөлек 2010 ж. Қытай ғарыштық коммерциялық зерттеуге ықпал ете бастады. Ғарыштық технологиялар болжаммен 2012 жылдан бастап ҚХР-дың ең бірінші приоритеттерінің қатарында. Ал нақты 2015-2016 жылдары ҚХР-ның жоғары және жоғары деңгейлеріндегі құжаттарында. 13-ші бесжылдықта – стратегиялық перспективалық индустриялардың приоритеттері ретінде бекітілген, сонымен қатар «Қытайда жасалған 2025» бағдарламасына да енген.

Илон Маск пен ол басқарған SpaceX компаниясының жетістіктері Қытай басшылығын өздерінің коммерциялық ғарыш саласын дамыту мәселесін зерттеуге мотивация болды. Қазіргі кезде және жақын арада ҚХР үшін коммерциялық ғарыш саласының мақсатты тобы – бұл «Белбеу және жол» елдерінің нарықтары (атап айтқанда, байланыс және навигация спутниктері желісін дамыту шеңберінде), осы уақытқа дейін бұл тұрғыда шағын мемлекеттік қолдау жүзеге асырылуда, бірақ «Белбеудегі» елдер үшін шеңберлік ғарыштық инициативалардың арқасында бұл қаржыландыру едәуір есе көбеюі керек. Болашақтағы сегменттің интернационалдануының ықтимал драйвері «Белбеу және жолдан» тыс елдерде ғарыш қызметтері нарығына шығуға шектеулердің болмауы мүмкін. Клиенттердің тағы бір тобы – дамушы елдер, яғни батыс компанияларының қымбат қызметтерін ала алмайтын клиенттер.

Көріп отырғанымыздай, ғарыштық эпостың басталуынан бастап отыз жылға жуық уақыт ішінде Қытай орасан зор жетістіктерге жетті. Сұрақ өздігінен туындайды: Бұл қалай мүмкін болады?.. Бұл өзара байланысты екі жағдайда ғана мүмкін болады. Біріншіден, егер бір жағынан, елдің басшылығы, ал екінші жағынан, ғарыш саласының басшылығы бұның құндылығын көріп, оларды мемлекет мүддесіне пайдаланғысы келетін болса ғана!

Қазақстан да, Орталық Азияның басқа елдері де Қытайдың ғарыш саласындағы жетістіктеріне назар аударуы керек. Өйткені біздің шығыс көршіміздің жетістіктері ОА елдерінің ғарыш саласындағы бар әлеуетін іс жүзінде іске асыруға көмектесетін бірлескен жобаларды жасауға мүмкіндік береді.

Осылайша, Қазақстанның ғарыштық маршруты айқындалады. 30 жылдай бұрын елде ғарыш қызметін дамыту жөніндегі мемлекеттік орган – Қазақстан Республикасының Ұлттық аэроғарыш агенттігі құрылды (1993 ж. 25 ақпан). 2007 жылдың наурызында ол Қазақстан Республикасының Ұлттық ғарыш агенттігіне (Қазғарыш) айналды. Осы уақыт аралығында қазақстандық ғарышкерлердің адам басқаратын ғарыш бағдарламасына белсенді қатысуынан, ғарыштағы зерттеулерге арналған бірнеше ғылыми бағдарламаларды жүзеге асырудан, Байқоңыр ғарыш кешенін жалға беру мен Қазғарыштың кәсіпорындарын құрудан бастап, ғарыш саласын құру, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, дамыту, ғарыштық технологияларды пайдалану және т.б. жобаларын жүзеге асырды.

«Ғарыш қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданғаннан және қол қойылғаннан кейінгі он жыл ішінде (2011-2012 жж.) Заманауи ғарыштық инфрақұрылым құрылды, ғарыш техникасы мен технологиясының отандық үлгілерін жасауда үлкен серпіліс жасалды. Құрылған заманауи ғарыштық инфрақұрылымды елдің экономикалық салаларының мәселелерін шешу, оның ғарыш жүйелерінің өнімдері мен қызметтеріне өсіп келе жатқан сұранысын қанағаттандыру үшін тиімді пайдалану бойынша ауқымды және қарқынды жұмыс жүргізілуде.

2030 жылға қарай Қазақстанның алдында ғарыш қызметтерінің әлемдік нарығында өз орнын кеңейту және бастау алған бірқатар жобаларды іске асыру сияқты міндеттер тұр (Астанадағы ғарыш аппараттарын құрастыру және сынау кешені, ғарыштық қашықтықтан зондтау жүйесі, ғарыштық мониторингтің ұлттық жүйесі және жерүсті инфрақұрылымы, жоғары дәлдіктегі спутниктік навигация жүйесі).

Қазақстан ғарыштық технологияларды отандық экономикаға белсенді түрде ілгерілетуде. Мәселен, Жер бетінен 36 мың км қашықтықта Қазақстанда екі геостационарлық жерсерік бар: KazSat-2 және KazSat-3. Олар ұялы байланыс, теледидар және Интернетке қатысты барлық қызметтерді 100% қамтиды. Шалғайдағы елді мекендерді байланыспен қамтамасыз етеді. «Космос әлемі» журналының бас редакторы Қазбек Қазкеновтың айтуынша: «Қазақстанның өзінің ғарыштық бағдарламасы, өзінің жер серіктері болуы елдің қауіпсіздігі бірінші орында тұрғанын айқындайды. Қазақстан аумағында қуатты Байқоңыр ғарыш айлағының болуы бізге қосымша артықшылық береді, бұл біздің елді осы саладағы көшбасшылардың біріне айналдырады». Алайда, бұл оңай емес.

Қазақстандық ғарыш мәдениетінің болмауы Қазақстанның ғарыш саласының дамуына кедергі келтіреді. Еліміз басқа елдерден, тіпті өзінің қазіргі деңгейінен асып түсемін деп талпынбайды.  Ғарыш тақырыбын өзекті қылуға аз көңіл бөлінеді. Қазіргі ғарышты игеру туралы көбірек білу үшін жаңа, қызықты ресурстар жетіспейді. Бүгінгі таңда ғарыштық жетістіктердің нәтижелері адамзат өмірінің барлық салаларына әсер етеді. Бұл ауыл шаруашылығы, экология және экономика болсын. Ғарыш саласына түрлі жолдарды қолданып, республикамыз халық шаруашылығының жоғарыда аталған салаларымен байланысты барлық адамдарды тарту қажет.

Ресей Байқоңырды жалдау мерзімін 2050 жылға дейін ұзартқанына қарамастан, ол ерте ме, кеш пе ғарыш айлағынан кетеді. Бұл дегеніміз, Қазақстан қазірдің өзінде қолданыстағы инфрақұрылыммен не істеу керектігін түсінуі керек. Әрине, Қазақстан өзінің техникалық тозуы орын алуы мүмкін мұндай қымбат кешенді өз бетінше қаржыландыра алмайды. Инвесторларды тарту арқылы оны кезең-кезеңімен модернизациялауды бастау қажет. Алайда қазіргі уақытта мұндай бағдарлама жоқ. Бүгінгі күннің шындықтары мемлекеттің ғарыш саласындағы монополиясы жақын болашақта аяқталатынын көрсетеді. Нарыққа ғарышқа ұшырудың арзан нұсқаларын ұсынатындар да келе бастады. Бұл халықаралық ғарыш бизнесіне, оның ішінде Қазақстанға да әсер етпей қоймады. Осы жағдайдағы шешімдердің бірі – Орталық Азия елдерінің ғарыш саласын іске асыруға бірлесіп қатысу. Мысалы, тек Қазақстанда ғана Ғаламның эволюциясы процестерін зерттеу, күн-жер қатынастары физикасы және Жерге жақын кеңістіктегі динамикалық процестер сияқты зерттеулер жүргізілуде. Жаңа бағыттар пайда болды: жер қыртысының жер-ғарыштық геодинамикалық және геофизикалық мониторингі, төтенше жағдайларды ғарыштық бақылау әдістері мен технологияларын құру, ғарыш аппараттары, ғарыштық байланыс және навигация үшін технологиялар мен компоненттерді әзірлеу және т.б.

Көріп отырғанымыздай, көрсетілген бағыттар Орталық Азияның барлық елдері үшін маңызды. Еліміздің экономикасы мен қауіпсіздігі үшін ғарыштық технологияларды құру мен пайдалану бойынша қойылған міндеттерді орындау үшін ҚХР-дан көмек артық болмас еді. Сонымен қатар, жоғарыда айтылғандай, қытайлық коммерциялық ғарыш индустриясының мақсатты тобы қазіргі уақытта және жақын болашақта «Белбеу және Жол» елдерінің нарықтары болып табылады. Берілген мүмкіндіктерді пайдалануға тұрарлық па? Менің ойымша, иә. «Белбеу және жол» бастамасы – бұл Қазақстанның және бүкіл Орталық Азияның ғарыш саласын дамытудың тағы бір мүмкіндігі, біздің ата-бабаларымыз (әл-Аббас әл-Джаухари, Абу Райхан әл-Бируни, Ұлықбек және т.б.) қазіргі космонавтика ғылымына негіз болған өшпес із қалдырған.

Еркін Байдаров,

философия ғылымдарының кандидаты, Р.Б. Сүлейменова атындағы Шығыстану Институтының жетекші ғылыми қызметкері

Дереккөз: https://abai.kz/post/126042