Ағылшын ғалымдарының Жошы ұлысына көзқарасы — Оксфорд профессорымен сұхбат

— Доктор Моррисон, негізгі ғылыми қызығушылығыңыз және сізді осы салада не қызықтырғаны туралы толығырақ айтып берсеңіз?

— Зерттеулерімнің басым бөлігі ХІХ және ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының Орталық Азияда қалай қызмет еткенін (немесе олай істей алмағанын) — орыс отаршылдығының саяси және әкімшілік тарихын түсінуге бағытталған. Мені сондай-ақ жергілікті халықтың жаңа билік құрылымдарымен қалай өзара әрекеттескені, орыс империялық идеологиясынан қанаушылықта болғаны және зардап шеккені қызықтырады.

2019 жылы мен Орталық Азияда Ресей билігіне қарсы 1916 жылғы көтеріліс туралы бірлескен редакцияланған кітап шығардым және мені Бірінші дүниежүзілік соғыстың Ресей мен өзге де еуропалық отарларға әсері әлі де қызықтырады.

Мен жақында Ресейдің Орта Азияны жаулап алу тарихына арналған үлкен жұмысты аяқтадым. Онда мен «Ұлы Ойын» туралы үлкен баяндаудан аулақ болуға тырыстым. Кітапта сондай-ақ Ресейдің ілгерілеуіне себеп болған шешім қабылдау процестеріне, олардың далалық және Орта Азия хандықтарының саясатымен қарым-қатынасына, ішкі Азиядағы соғыстардың логистикалық мәселелеріне және кем дегенде парсы жылнамаларында анықталғандай жергілікті реакцияларға назар аударылады. Британ және ағылшын-үнді дереккөздер мен көзқарастар маңызды немесе жақсы хабардар болған сирек жағдайда ғана келтіріледі. Ілгерілеудің түрлі кезеңдері туралы микротарихи зерттеулер сериясы болған менің жұмысымда Орталық Азия — баяндау ортасы.

— Британ ғалымдарының Жошы ұлысы туралы жалпы пікірі қандай?

— Оның тарихы әдетте британ университеттерінің көпшілігінде ортағасырлық тарих пәнінің оқу бағдарламасында маңызды орын алатын Моңғол империясы және одан кейінгі кезең тарихының бір бөлігі ретінде оқытылады. Біріккен Корольдіктегі Оксфорд университетінің құрамдас колледждерінің бірі, мен жұмыс істейтін В New College-де біз «Еуразия империялары» курсы аясында Жошы ұлысының тарихын оқытамыз. Менің жұбайым Беатрис Пенати де Ливерпуль университетінде ерте заманнан кеңестік кезеңге дейінгі Орталық Азия курсының бір бөлігі ретінде сабақ береді. Менің ойымша, бұл курс сонымен бірге Шотландиядағы Сент-Эндрюс университетінің оқу бағдарламасына енгізілуі мүмкін, онда оны профессор Эндрю Пикок оқытады, сонымен қатар Калифорния университетінде және Лондондағы Шығыс және Африкатану мектебінде де оқытылады.

— Осы тақырыпта британ ғалымдарының назар аударарлық зерттеулері, кітаптары немесе зерттеу жобалары бар ма? Сіз дәріскер ретінде тағы қандай негізгі дереккөзді пайдаланасыз?

— Ойға екі кітап келіп отыр: Питер Джексонның (бұрын Кили университетінің оқытушысы, қазір зейнеткер) «Моңғолдар және Ислам әлемі» және Лондон университетінің шығыстану және африкатану мектебінен (SOAS) Джордж Лейннің бірнеше кітабы. Мен ХІХ ғасыр тарихының маманымын және қазақтар мен олардың хандарының ерте тарихын талқылайтындай онша білікті емеспін. Дегенмен, Назарбаев Университетінде Қазақстан тарихын оқыту кезінде пайдаланған материалдарымды мақтан тұтамын және 15-16 ғасырлардағы Қазақстан тарихын оқытқан немесе зерттеген кез келген адам білетіндей, осы кезеңдегі қазақтар мен олардың хандары туралы білетініміздің барлығы дерлік негіз болатын бастапқы дереккөздердің шағын тобы бар. Оның бәрі – ХVI-XVII ғасырларда парсы тілінде жазылған (түркі тілінде жазылған «Зубдат әл-Атардан» өзгесі) хандық тарихын баяндайтын ислам шежірелері.

— Алтын Орда тарихы Ұлыбритания университеттерінің оқу жоспарына енгізілген бе? Бұл пәнді оқытуда қандай бағдарламалар мен әдістер қолданылады?

— Бұл әдетте жеке тақырып емес, бірақ әрине ортағасырлық және ерте жаңа дәуірдегі Еуразияның кеңірек тарихының бөлігі ретінде оқытылады. Ол көбіне оңай қолжетімді бастапқы дереккөзден аударылған үзінділерді пайдалана отырып оқытылады, көбіне Джувайнидің 1950 жылдардан бері ағылшын тіліндегі аудармасында қолжетімді «Та’рих-и Джахан Гуша» және 1890 жылдары аударылған «Та’рих-и Рашиди».

— Британ академиялық ортасында Жошы ұлысын түсінуге соңғы зерттеулер немесе жаңа ашылымдар қалай әсер етті?

— Хазановтың «Көшпенділер және сыртқы әлем», Дьюиздің «Алтын Ордадағы исламшылдық және жергілікті дін» сияқты антропологиялық көзқарасқа негізделген кітаптарының маңызы зор болды деп ойлаймын. Нұрболат Масанов пен Ирина Ерофееваның шығармашылығы да әсерлі.

— Алтын Орданы зерттеп жүрген британ тарихшылары қандай бастапқы дереккөздерді немесе мұрағаттарды жиі пайдаланады?

— Жоғарыда айтып өткеніміздей, парсы және түркі шежірелерінің ең маңыздылары құпия тарихпен қатар барлық жерде кездесетіндіктен, зерттеуге бұрыннан негіз болған. Назарбаев университетінде ұстаздық еткен кезімде Қазақ хандығының 550 жылдығына арнап жазған шағын мақалам да біраз түсінік береді.

— Қазіргі олқылықтарды толтыруға қандай нақты тәсілдер немесе әдістемелер көмектеседі деп ойлайсыз?

— Меніңше, қазақтар мен хандар туралы түсінігімізде әлі де үлкен олқылықтар бар. Қоғамдық дереккөздер көршілес отырықшы қоғамдарда жасалып, не көшпелі қоғам мен мәдениетті, не саяси ұйымның көшпелі формаларын аз түсінетінін көрсетеді — олардан қазақтың өз дауысын ешқашан естімейміз. Жақында Назарбаев университетіндегі әріптесім Томас Уэлсфорд мұны Қазақ хандығы туралы түбегейлі түсінбеушілікке әкелді деген болжамын айтты, өйткені біздің дереккөзіміздің авторлары қазақтардың өздері отырықшы қоғамдардан таныс саяси билік пен ұйымның нысандары дәл солай деп болжаған. Оның пайымдауынша, қазақ хандарының далада жүргізген саяси билігі іс жүзінде мүлде басқаша — көп билік орталықтары бар (Жәнібек пен Керейдің қос билігінде көрініс тапқан) және көршілес отырықшы тайпаларға тән ақсүйек қарсыластар тобы арасындағы қантөгіс азырақ болуы мүмкін. Осы кезеңді зерттеп жүрген кейінгі буын тарихшыларының міндеті — қазақтарды үнемі сырт көзбен бақыламай, өз көзқарасымен түсінуге тырысу деп ойлаймын.

Доктор Александр Моррисон — Орталық Азиядағы орыстарға ерекше назар аударатын империя мен отаршылдық соғыс тарихшысы. Ол Оңтүстік Азия тарихымен айналысады және оның көптеген еңбектері Ресей мен Ұлыбританияның империялық және әскери тарихын салыстырады. Доктор Моррисон Oriel College-де заманауи тарихтан дәріс оқыды, кейіннен 2000-2007 жылдары All Souls Сollege стипендиаты болды.

2007-2013 жылдары ол Ливерпуль университетінде империялық тарих пәнінен сабақ берді, 2012 жылы Филип Леверхульм сыйлығымен марапатталды.

Доктор Моррисон 2014-2017 жылдары Назарбаев Университетінде тарих профессоры болды. Содан кейін ол Оксфордқа ғылыми қызметкер және New College-ге тарих пәнінің оқытушысы ретінде қайта оралды.

Ол сонымен қатар қазіргі заманғы соғыстар тарихының штаттан тыс оқытушысы. Моррисон Еуропа мен Азия тарихы, жаһандық және империялық тарих және соғыс тарихы жайында дәріс оқиды.

 

Зарина Туғанбаева

Дереккөз: https://kaz.inform.kz/news/agilshin-galimdarinin-zhoshi-ulisina-kozkarasi-oksford-professorimen-suhbat-12b0fc/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR1WuD_Xqc3NYznNpSJGusmC0Bk-m07gZ2iDP70NWHM-i7mg5FezkQrPPww_aem_YUKR7W80Xs7kmKJcfWBq1A

Dr Alexander Morrison Фото: new.ox.ac.uk