“ҰЛЫ ДАЛА ТАРИХЫ МЕН МӘДЕНИЕТІНДЕГІ АЛТАЙ” АТТЫ ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛ ӨТТІ
Шілде айының 15-19 аралығында Шығыс Қазақстан облысына ЮНЕСКО ғылыми экспедиция сарапшылары келді. Экспедицияның басты мақсаты – «Алтай – түркі өркениетінің бесігі» тарихи — мәдени кешенін ЮНЕСКО-ның дүниежүзілік мұрасының тізіміне енгізу мәселесін зерттеу үшін Берел қорымымен толық танысу еді.
Экспедиция жұмысының қорытындысы бойынша 19 шілде күні Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінде “Ұлы Дала тарихы мен мәдениетіндегі Алтай” атты дөңгелек үстел өтті. Шараға еліміздің және Жапония, Бельгия, Ресей сынды мемлекеттердің академиялық және жетекші ғылыми орталықтары мамандары қатысты. Ғалымдар түркі халықтарының әлемін байланыстыратын ортақ ғылыми мәселелерді талқылады.
Отырыс барысында «Жалпы генетика және цитология институтының» бас директоры Лейла Джансугурованың оқыған баяндамасы үлкен қызығушылық тудырды. Генетиктер алғаш рет генетикалық зерттеулер нәтижелерімен бөлісті. Белгілі көрнекті зерттеуші Зейнолла Самашевтың жетекшелігімен өткен жылы Елеке сазы қорымынан табылған Алтын Адам мен сақтық өкілі – Үржар ханшайымының табылғаны сөз болды.
Толық талдау негізінде үш жеке тұлғаның екеуінің (Алтын адам және әйел сүйегінің) шығу тегі бойынша Солтүстік, Шығыс және Орталық Қазақстанның ерте темір ғасыры дәуіріндегі ежелгі сүйек үлгілерінің көпшілігімен ұқсас екендігі дәлелденді. Сонымен қатар, табылған «алтын» бозбаланың хромосомасының генетикалық зерттеулері әлі де жалғасуда. Ғалымдар жүргізілген зерттеулердің нәтижесін «Алтай-түркі әлемінің бесігі» атты дәстүрлі конференцияда толығымен жариялайтын болады.
Үржар ханшайымына келетін болсақ, авторы Қырым Алтынбеков саналатын ханшайымның қалпына келтірілген бейнесі Семей қаласының облыстық тарихи – өлкетану мұражайының филиалында (Үржар ауданының Қабанбай ауылында) орналасқан. ДНК талдауларына сүйенсек, сүйек тінінің үлгілері Алтай мен Оңтүстік Сібірдің археологиялық олжаларымен танылатын әйелдердің моңғолоидтық ерекшеліктерін сипаттайды.
Сонымен қатар, Лейла Жансүгірова бұл түр сақ топтарының таралу аумағы үшін доминант болып табылмайтынын, ол Сібірдің орман-дала аймағында қалыптасқан Оңтүстік және Батыс Сібірде болған Алтай және Солтүстік Қазақстан моңғолоидты типтеріне тән екендігін және ғалымдар бұл түрді солтүстік-еуразиялық пішімдеу деп атайтынын атап өтті.
Сондай-ақ, шетелдік ғалымдардың, атап айтқанда, Католик университетінің профессоры Лувеннің, Бельгиялық Анна-Мари Вильмено баяндамалары ерекше қызығушылық тудырды. Ол қазақ шаманизмінің үш негізгі құраушысы ағаш, тас және суға арналды. Зерттеуші ғалым қазақтардың қазіргі салт-дәстүрлерінде сақталған ғасырлар тереңінен сыр шертетін осы салттардың маңызын атап өтті. Профессор қазақтың салт-дәстүрін толық зерттеп, “Интеллект невидимого” және “Юрта-мера мира”, атты кітаптарын арнап жазған. Осака қаласы (Жапония) Ұлттық мұражайының доценті Токо Фудзимотоның оқыған баяндамасы да қызыққа толы болды. Ол Павлодар облысындағы қазақтардың тұрмысы мен материалдық мәдениетін және далалық зерттеулерінің нәтижесін ұсынды. Жұмыс нәтижелері «Жапониядағы қазақтардың этнологиялық зерттеуінің жетістіктері» тақырыбының бір бөлігіне айналды. Ол қазақтардың көші-қонын зерттеу және рухани мәдениетті сақтау үшін маңызды.
Бельгиялық профессор Алан Ералы Қазақстан тарихы үнемі археологиялық зерттеулермен толықтырылатынын атап өтті. Әр түрлі бағыттағы ғалымдар ежелгі адамдардың өмір сүруінің әртүрлі аспектілерін, олардың жетістіктерін, мәдениетін, мифологиялық түсініктерін жаңаша түсіндіре отырып көрсетеді. Бұл жаңа ілім өзінің ұқсастығын дәлелдей білу үшін ұғынуды талап етеді. Профессор Алтайдың бай ежелгі тарихын және оны зерттеудің келешегін атап өтіп, «терең тарихи үдерістердегі сіздің ғылыми зерттеулеріңіз тіпті Еуропада өзін тануға көмектеседі», – деп атап өтті. Сондай-ақ, Ресейдің Алтай Республикасынан келген Наталья Тадышеваның оқыған баяндамасында да ойға қонымды дүниелер көп болды. Ғалым алтайлықтардың салт-дәстүрлерінің ата-бабалардың мәдениетіне, ұлттық салт-дәстүрлеріне және түркі халықтарының мәдениетімен ұқсас екендігін атап өтті.
Отқа табыну, қалыңдықтың бетін жабу дәстүрі, сүт тостағандары бар рәсімдер біздің халқымыздың тұрмысымен және мәдениетімен сәйкес келді.
Осы ретте, Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты жанындағы тарихи материалдарды зерттеу жөніндегі республикалық ақпарат орталығының директоры Меруерт Әбусейітованың баяндамасын да атап өткім келеді. Өз баяндамасында ол орталықтың негізгі ғылыми бағыттары аясындағы зерттеу жұмыстарының нәтижелерімен бөлісті. Генетиктер Ботай қонысынан жаңа популяцияны білдіретін объектілердің материалдарына антропологиялық және биоақпараттық талдау жүргізеді. Археологтар палеозоологтармен бірге мал шаруашылығын ежелгі дәуірден дамытуға қатысты барлық табылған материалдарды талдау бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Оның ішінде жануарлардың түрі, тіршілік ету ортасы, тағам және т. б. табылған жануарлардың сүйектерін зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді. Қола мен энеолит кезеңіндегі антропологиялық зерттеулер қазақтардың антропологиялық типінің қалыптасуы-бұл ұзақ процесс екенін растайды. Қазіргі уақытта Қалба-Нарым тауына қоныстанған ежелгі қоғамдардың дүниетанымының теориялық аспектілеріне талдау жасалуда.
Түркі әлемінің ерте және орта ғасырлық тарихы бойынша латын және ерте герман тілдеріндегі сирек дереккөздерді ғылыми айналымға енгізу бойынша іздеу және талдау жұмыстары, сондай-ақ Ұлы даланың этногенезі мен этникалық тарихы мәселелері бойынша қытай, араб, парсы, түркі тілдес және визуалды жазба деректерді жүйелеу, жіктеу және талдау жұмыстары жүргізілуде.
Көшпелілердің әлеуметтік-саяси жүйелерінің типологиясы және көшпелі әлеуметтанулардың терминологиясына, жіктелуіне және сипаттамаларына бірыңғай көзқарастар әзірлеу үшін билік институттарының қызмет ету сипаты зерттеліп жатыр. Ғалым облыстық әкімдіктің бастамасымен ШҚО-ның археология саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту бағдарламасының табысты жүзеге асырылып жатқанын айтты. Ол бұл зерттеулер Қазақстанның ежелгі тарихы бойынша білімінің шыңдалуына әсер еткенін және қрсымша ақпарттың берілгенін және Еуразия кеңістігіндегі Қазақстан тарихының маңыздылығы мен мәселелерін жаңаша ашуға мүмкіндік бергенін атап өтті.
Осы ретте, қыркүйек айында Өскемен қаласында облыстық әкімдіктің ұйымдастыруымен «Алтай-түркі әлемінің бесігі» атты дәстүрлі халықаралық археологиялық конференция өтеді. Аталмыш жиынға біз әлемдік ғадымдарды сондай-ақ дөңгелек үстелге қатысқан зерттеуші-ғалымдарды шақырдық.
Бұл конференцияда облыс көлемінде жүргізілген археологиялық маусымның негізгі қорытындылары баяндалады. Сондай-ақ, көрнекті ғалымдар Зейнолла Самашев пен Әбдеш Төлеубаев зерттеулері жалғасып, Ұлы Даланың көрнекілігін танытатын жаңа сенсациялық дүниелерді тауып, қуантарына сенімдіміз!
