Жалпыәлемдік контекстегі қазақтардың дәстүрлі мәдениетіндегі архетипі
Бұл тақырып біздің отандық ғылымда алғаш рет зерттелуге ұсынылып отыр, қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері, ұстанымдары, сәулет өнері, фольклоры, этикеті, іргелі және сәндік – қол өнері гуманитарлық туындылардағы архетиптерді жалпы әлемдік саладан іздестрү және оларды әр түрлі қалыптарында зерттеу турғысынан қарастыру. Шетелдік зерттеулерден біздің Жобаның айырмашылығы комплестігі зерттелетін тақырыптары қазақтардың жанжақты рухани және материалды даму барысындағы ерекшеліктері; басқа елдере ұқсамайтындығын дәлелдеу. Бұл жобаны орындауға катысатын мамандар: Тохтабаева Ш.Ж. – ғылыми жетекші, Сағындықова Н.Ж., Шарденова З.Ш., Баженова Н.А., Байдаров Е., Батырхан Б.Ш., Жумабаева А., Бекбасова А.Н., Али Г.Е. жалпы әлемдік контекстегі дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі архетиптерді (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қолданбалы-сәулет өнері, этикет, мифология, фольклор, архитектура) анықтайтын болады.
2. Жобаның мақсаты – жалпы әлемдік контекстегі дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі архетиптерді анықтау.
Тақырыпқа тиісті мәліметтерді жинау бұл теория мен тәжірибеге байланысты шетелдік әдебиеттер, иллюстрацияланған бейнелеу деректер және Жобаның тарауларына байланысты материалдарды іздеп табу. Сонымен қатар, зерттелетін объектердің тізімін жасау, жиналған деректерді өңдеу, дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі архетиптерді тауып айқындау, мысал үшін (қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері, әдет –ғұрыпы, ұстанымдары, сәулет өнері, фольклоры, этикеті, сәндік – қол өнері гуманитарлық туындылардағы архетиптерді жалпы әлемдік саладан іздестрү және оларды әр түрлі қалыптарында зерттеу тұрғысынан қарастыру). Бұл Жобаның ерекшелігі пәнаралық деңгейдегі зерттеулердің нәтижелерін қоса қорытып, біріктіріп ғылыми тұрғыдан сарапталуы.Мұндай қомақты Жобалар күні бүгінге дейін қоғамдық ғылымдарда бұрынды – соңды зерттеліп орын алмағаны белгілі.
3. Жобаның міндеттері.
– Жобаның міндеттерін анықтасақ, ол біріншіден мәліметтер жинау, жаңа деректерді қарастыру,түрлі – түрлі халықаралық байланыстарына тиісті ресми, бейресми материалдар
– Жобада қойылған негізгі міндет-мақсаты тақырыпқа тиісті теория мен тәжірибеге байланысты шетелдік әдебиеттер, иллюстрацияланған бейнелеу деректер және Жобаның тарауларына байланысты материалдарды іздеп табу.Сонымен қатар, зерттелетін объекттердің тізімін жасау, жиналған деректерді өңдеу, дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі архетиптерді тауып айқындау, мысал үшін (қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері, ұстанымдары, сәулет өнері, фольклоры, этикеті, іргелі және сәндік – қол өнері гуманитарлық туындылардағы архетиптерді жалпы әлемдік саладан іздестрү және оларды әр түрлі қалыптарында зерттеу тұрғысынан қарастыру). Бұл Жобаның ерекшелігі пәнаралық деңгейдегі зерттеулердің нәтижелерін қоса қорытып, біріктіріп ғылыми тұрғыдан сарапталуы.
– Мұндай қомақты Жобалар күні бүгінге дейін қоғамдық ғылымдарда бұрынды-соңды зерттеліп орын алмағаны белгілі.Жоғарыда аталып кеткен ғылыми зерттеу тәсілдер осы пікірлерге дәлел. Сондықтан ҚР БҒМ ҒК ҚҰҒА Р.Б. Сүлейменов ат. Шығыстану Институты тарапынан ұсынылып отырған бұл Жоба өте маңызды да күрделі бүгінгі күннің өзекті мәселеріне және бұрын осындай кең ауқымды қарастырылмаған проблемаларға арналып отыр. Бұл жоба бүгінгі күннің сұраныстарына тікелей сәйкес деп айту өте орынды.Ұлттық тарихтың біртұтас көрінісін, және де тарих пен мәдениеттің соны жақтарын айқындап ашып сипаттай түседі. Шет елдегі адамдарға қазақтар тұралы ғылыми тұрғыдан қөп деректер береді. Шындығын айтқанда, шетелдіктер тіпті қазақтың кім екенін, Қазақстан қайда, казақ қандай екенін де күні кешеге дейін білмейтін шетелдіктер өте көп болды.
– Жобаны орындаушылар жасалған еңбектерін ортаға салып, өзара жинаған зрттелген материалдарды талқылап, пікір алысып біртұтас еңбекке атсалысып қомақты қолжазбаны дүниеге телтірүі тиіс. Демек, «Жалпы әлемдік контекстегі дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі архетиптер» атты кітаптың колжазбасын дүниеге келтіру біздің максат-міндеттің соңғы нәтижесі деуге болады. Жобаның ерекшелігіне жататын жәйттер: бұл тақырып біздің отандық ғылымда алғаш рет зерттелуге ұсынылып отыр, қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері, әдет№ ғұрыпы, ұстанымдары, сәулет өнері, фольклоры, этикеті, іргелі сәндік – қол өнері гуманитарлық туындылардағы архетиптерді жалпы әлемдік саладан іздестрү және оларды әр түрлі қалыптарында зерттеу тұрғысынан қарастыру.Шетелдік зерттеулерден біздің Жобаның айырмашылығы комплестігі зерттелетін тақырыптары қазақтардың жан-жақты рухани және материалды даму барысындағы ерекшеліктері, басқа елдерге ұқсамайтындығын дәлелдеу.
Аталмыш Жобаның зерттеу үстінде біздің қол жеткізетін мақсатымыз қазақ халқының сана – сезімі, ой – өрісі, рухани байлығы, салт – тұрмысы қаншалықты дамып, байып, рухтанып өскен. Оған қоса айтсақ, ширек ғасыр ішінде тәуелсіздік алғаннан бері, қандай жетістік кемшіліктеріміз көзге түседі Сонымен қатар, тарихи- салыстырмалы талдау-сараптаулармен, басқа халықтардың өсіп дамуының ерекшеліктерін анықтауға болады және олардың нәтижелерін қалай өзімізге қолдануға болатындығын айқындауға мүмкіншілік туады
Бұл Жобаның ұтымдылығы біз таңдаған тәсілдің комплестігі пәнаралық деңгейі, атап айтсақ: (археология, этнология, өнертану, фольклортану, сәулет өнері, мәдени антропология) бұған қосымша, шетелдік ғалымдардың зерттеулері де қарастырылады: эмпирикалық зерттеулер,тарихи-салыстырмалы ,мәдени- генетикалық, кросс- мәдени, семиотикалық талдаулар.
4.Жобаның ғылыми жаңалығы мен маңызы.
Қазақстан гылымында алғаш рет қазақтың ұлттық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрпы, ұстанымдары, сәулет өнері, фольклоры, этикеті, іргелі сәндік – қол өнері туындылардағы архетиптерді жалпы әлемдік деңгейде қарастыру зерттеудің басты ғылыми жаңалығы болып табылады. Бұл бағыттар әлемдік деңгейдегі зерттеулер аясында қазақ халқының мәдениетінің нақты ойлау нысандарын іздеу – мәселенің қойылуының өзінің өзекті екенін көрсетеді.
Бұл бағытта Жоба жетекшісі Ш.Ж. Тохтабаеваның ғылыми еңбектері жарық көрген (1-3). Бұл автор басылымдарында бұрын – соңды этнографиялық экспедицияларға барып жинаған мәліметтерінің негізіне сүйеніп, жобаның бағдарын белгілеген жоспарлаған зерттеу жүргізетін тақырыптарды қарастырып анықтаған. Мысалы «Этнокоды в декоративно-прикладном искусстве казахов» деген бағдарламаның (2015-2017 жж.) жетекшісі болып зерттеулердің нәтижесінде қомақты еңбек дайындап, баспаға тапсырды. Бұл жазбадағы кейбір ізденістер рухани және материалды этнобелгілер болып табылады да архетипқа дәлме – дәл сәйкес келеді. Осы жазбадағы нәтижелер авторға жаңа ойлар әкеледі де символдарды, этнобелгілерді зерттеуге бет бұрғызады. Сол зерттеулерде ашылған жаңалықтар жаңа бағыт болып табылады да аталмыш бүгінгі күндегі Жобаның тақырыбын айқындауға себеп болды.
Қазақ халқының бай дәстүр – салттары, әдет – ғұрыптағы ерекшеліктері, ұлттық этикет, сәндік қол өнері, сәулет өнері, фольклор мен мифологиядағы сюжеттер мен бейнелер, кейіпкерлер осының барлығы үлкен қазына осының барлығын жаңа тұрғыдан зерттеп әлемдік деңгейге шығару жобаның маңыздылығын көрсетеді. Шетелдік зерттеулерден бұл Жобаның айырмашылығы кешенді зерттелетін тақырыптары қазақтардың жан – жақты рухани және материалды даму барысындағы ерекшеліктер, олардың басқа елдерге ұқсамайтындығын дәлелдеу.
Жоба нәтижелерін ғылым, білім, көркем өнерде, жалпы Қазақстанның мәдениеті мен саясатында кеңінен қолдануға болады. Гуманитарлық ғылымға жаңа білім енеді, ғылымда да жаңа көзқарастар пайда болады, тіпті көркемдік заттар өндіретін мекемелерге де бұл зерттеудің пайдасы тиеді. Эвристика жағынан да, бұл жоба көп жаңалық әкеліп, эстетикалық, көркемдік, символикалық өрістерін кеңейтіп қазақтың дәстүрлі өнерін бүкіл әлемге танытады.
