Орталық Азия және Қытай
Көптеген сарапшылар Орталық Азия аймағын әлемдік саясат пен экономиканың перифериясы ретінде қарастырады, алайда соңғы жылдары бұл аймақ көптеген әлемдік және аймақтық державалардың жіті назарында. Әрине, олардың әрқайсысының өзіндік қызығушылығы бар. Бұған, мысалы, «Орталық Азия +» сынды көптеген диалог форматтары дәлел.
Бұл аймаққа деген қызығушылықтың бір себебі – Қытайдың Орталық Азия елдеріне қатысты саясаты. Қытайдың «Белдеу және жол» бастамасы Батыс Еуропаға және болашақта Парсы шығанағы елдеріне Орталық Азия аймағының аумағы арқылы өтетін транзиттік-көлік дәлізінің құрылысы, сондай-ақ Қытайдың жергілікті режимдерге қаржылай көмегі арқасында Орталық Азия тағы да халықаралық қызметтің эпицентрінде. Бұл процестерде ресми Пекиннің рөлі маңызды.
Құрлықтық «Белдеу және жолдың» экономикалық белдеуі – Жібек жолы. Ол Орталық Азия арқылы өтеді. Пекин үшін өте маңызды, дегенмен Қытай үшін негізгі сауда қақпалары Тынық мұхиты жағалауындағы теңіз порттары болып табылады. Солар арқылы елдің сыртқы сауда айналымының 90% -ы жүзеге асырылады. Алайда, Тынық, Үнді және Атлант мұхиттарын АҚШ-тың әскери-теңіз күштері мен олардың одақтастары бақылайтындығына байланысты, бұл Қытайдың Батыс Еуропа, Таяу Шығыс және Шығыс Африка елдеріне экономикалық «құлшынысында» үнемі «дискомфорт» тудырады. Ал дәл осы Орталық Азия елдері серіктестер ретінде және Шанхай ынтымақтастық ұйымының мүшелері ретінде Қытайдан тауарлардың жоғарыда аталған аймақтарға өту қауіпсіздігін қамтамасыз ете алады және Вашингтонның «алтын кілтін» өздеріне ала алады.
КСРО ыдырағаннан кейінгі соңғы 30 жыл ішінде ҚХР Орталық Азия елдеріне қатысты Қытайдың сыртқы саясатын қалыптастыру мен жүзеге асыруды жүйелі түрде жүзеге асырды. Дипломатиялық және экономикалық қатынастарды орнату кезеңі, оңтайлы стратегия әзірлеу және аймақтағы ұзақ мерзімді мүдделерді жүзеге асыру кезеңі 1990 жылдардың басы мен 2000 жылдардың басын Пекиннің Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттеріне қатысты сыртқы саясатының бастапқы кезеңі деп санауға болады.
Келесі екі онжылдық саяси және экономикалық ынтымақтастықтың негізін қалады, ол аймақтағы экономикалық және инвестициялық ара-қатынас біраз жеміс бере бастады. Мысалы, ауқымды инвестициялар есебінен ең алдымен энергетика саласындағы инвестициялар, (Орталық Азия-Қытай газ құбыры, Қазақстан-Қытай мұнай құбыры, 2001-2013), «Белдеу және жол» бастамасын іске қосылды (2013-2020).
Тіпті жаһандық COVID-19 пандемиясы Қытайдың Орталық Азия бағытындағы сыртқы саясатын одан әрі күшейтуіне кедергі болмады. Мысалы, 2020 жылы шілдеде Пекин аймақтық процестердің күшеюіне әрекет жасап, «5 + 1» форматында Орталық Азия елдерімен өзінің жеке диалогын бастады. Бұл қадам Қытайға Батысты Орталық Азиядан саяси және экономикалық тұрғыда біраз ығыстыруға мүмкіндік берді. Ресейлік билік өкілдерінің аузынан шыққан «Ресейдің сыйлықтары» туралы мәлімдемелер Орталық Азияның шығыс көршісіне қайта бағытталуына ықпал етуі мүмкін. Қазір жұрт Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың сөзін еске алды. Оның «Қытайдың батыстан айырмашылығы – ешқашан өзі шарт бұйырмайды және «біз қалай өмір сүрсек, сен де солай өмір сүр» демейді» дегені бар еді. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің БҰҰ Бас Ассамблеясының 75-ші сессиясының мінберінен (2020 ж. Қыркүйек) жасаған мәлімдемесі:
«Қытай ешқашан «гегемонияға, кеңеюге және ықпал ету аймақтарын құруға ұмтылмайды» және «ешкіммен суық соғыс та, қарулы соғыс та жүргізбек ниетіміз жоқ» дегенін Орталық Азия елдеріне Пекинмен одан әрі ынтымақтастықтың себебі ретінде қабылдауға болады.
Егер бұрын Қытайдың сыртқы саясатындағы Орталық Азия бағыты АҚШ-тың аймақтағы геосаяси бақылауын орнатудан қорқуымен және оның ықпал ету аймағының шекарасына тікелей жақындауымен түсіндірілсе; келешекте Каспийдегі мұнай мен газ қорына қол жеткізу болса; Шыңжаңдағы ұйғыр сепаратистеріне қолдау көрсету проблемасы сияқты мәселелер болса, соңғы жылдары жоғарыда аталған себептерге «Белдеу және жол» бастамасы және оған Орталық Азия елдерінің қатысуы негізінде құрылған қызығушылық пайда болды. Бұған дәлел, аймақ елдерінің ауқымды инвестициялары мен несие беруі, экономикалық ынтымақтастық пен сауда; қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық (Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберінде); Конфуций институттарының жұмыс істеуі және Қытайда оқуға гранттар беру және т.б.
Осы тұрғыдан алғанда, қазақстандық сарапшы Айдар Әміребаевтың пікірінше, Қытайдың Орталық Азия халықтарына әсерін бейімдеуге бірлескен, үйлестірілген тәсілдің мүмкіндігі туралы мәселе өзекті бола түседі. Басқаша айтқанда, «Орталық Азия өзінің жалпы имиджі мен мазмұны бойынша біртұтас аймақ, тіпті Қытайға бәсеке бола алатын жеке субъект ретінде қалыптаса ала ма? Біздің елдерімізге қандай тәуекелдер мен мүмкіндіктер ұсынылады? Қытай әсерінің бұзушы «ураган» емес, Орта Азия аймағын оңтайлы қалпына келтірудің факторына айналуы үшін не істеу керек?»
Қытайдың Сыртқы істер министрлігінің екіжақты форматтан көпжақты форматқа (5 + 1) ауысу сияқты шешімі Пекиннің ниетінің маңыздылығын, оның неғұрлым сыйымды аймақтық нарықты қалыптастыруға қызығушылығын және аймақтағы саяси режимдердің тұрақтылығын көрсетеді. Пекиннің бұл ниеті аймақ елдерін экономикалық ынтымақтастыққа, іс-әрекет координациясына және жалпы аймақты дамытудың кешенді бағдарламаларын іске асыруға әкелуі мүмкін. Алайда, тәуекелдер де жоқ емес, мысалы, екі тараптың өзара әрекеттесуінің институционалдық тетіктерінің болмауы (Азия инфрақұрылымдық инвестициялар банкі (AIIB) мен Жібек Жолы қорынан басқа ештеңе жоқ); қытайлық жобаларды іске асырудағы мүдделер қақтығысы, Қытай ұсынған инвестициялық портфельдердің «қалтаға кетуі» осы аймақтағы бірқатар елдер Пекиннің «Қарыз тұзағына» түсіп кетуі әбден мүмкін. Демек, Орталық Азия мемлекеттері үкіметтерінің өзара келісімі, ортақ шарттары болуы керек.
Орталық Азия аймағын Пекин геоэкономикалық амбициялардың транзиттік нүктесі ретінде ғана емес, сонымен қатар ресурстар, шикізат және өнеркәсіптік база ретінде қарастыратыны жасырын емес. Бұған аймақтағы инвестициялардың едәуір елеулі көлемі, жолдар мен құбырлар салу, сондай-ақ бірқатар өнеркәсіптік және агроөнеркәсіптік жобаларды іске асыру дәлел бола алады.
Қытайдың Орталық Азия бағытындағы сыртқы саясатының күшеюі Орталық Азияны тағы да Еуразия кеңістігінің жүрегіне айналдырды. Осылайша, Пекиннің Қазақстан арқылы Еуропаға құрлықтық жол салуы қазірдің өзінде елге өз тауарларын әр түрлі бағыттарға жіберіп қана қоймай, басқа елдерден, көбінесе Қытайдан тауарларды тасымалдау үшін баж салығын жинауға мүмкіндік береді. Ескеретіні, бұл өте қомақты сомалар.
COVID-19 пандемиясына және соған байланысты енгізілген шектеулерге қарамастан, 2020 жылдың қаңтарынан шілде айына дейін Хоргос теміржол бақылау-өткізу пункті арқылы барлығы 2240 қытай пойызы өтті, олар 3,3 миллион тонна жүк тиеді. Бұл өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 55,37% артық болды, дегенмен, тіпті қарсы бағытта (Еуропа мен Орталық Азиядан) 270-ке жуық жүк пойыздары Қытайға өтті. Пекин бұл маршрутқа үлкен ставка жасап отыр. Бұл маршрут Қытай үшін стратегиялық тұрғыдан маңызды, өйткені ол қауіпсіз және арзан, сонымен қатар Қытайдан Германияға жүк тасымалдау жолын теңіз жолына қарағанда (16-18 күн) екі есеге азайтады (шамамен 40 күн).
Онымен қоса, өңірде көлік саласындағы ынтымақтастықты одан әрі кеңейту мәселелері талқылануда. Бұл тұрғыда Қытай-Қырғызстан-Өзбекстан-Түрікменстан пойыздарының 2020 жылғы маусымда іске қосылғанын ерекше атап өту керек. Мемлекеттер осы дәліз бойымен мультимодальдық тасымалдау көлемін ұлғайту үшін қосымша қолайлы жағдайларды дамыту туралы белгілі келісімдерге қол жеткізді. Бұл жоба сәттілігінің маңызды параметрі – жаңа піскен жемістер мен көкөністер және басқа да өнімдерді қоса алғанда, сыртқы сауда тауарларын шоғырландыру, сақтау, өңдеу және тарату бойынша бірлескен кәсіпорындар құру жөніндегі ұсыныстар болып табылады. Алайда, Қазақстан басшылығы бұл маршрутқа алаңдаушылық білдірді, өйткені Орталық Азия елдеріндегі альтернативті көлік жобалары Қазақстанның транзиттік әлеуетін төмендетеді. Біздің ойымызша, мұндай мәлімдемелер нәтижесіз және тек Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығына кедергі келтіреді. Бұл мәселеде аймақтағы барлық елдердің мүдделерін ескеру қажет.
Орталық Азияға әлемде қызығушылықтың артуы және Қытайдың осы аймаққа қатысты жүргізіп отырған саясатын Батыс сарапшыларының белгілі бір бөлігі ОА аймағы мен ҚХР арасындағы қарым-қатынастың ерекшелігін түсіне алмайды. Нақты мысал ретінде, жақында Eurasianet – «China diversifies in Central Asia» (Dirk van der Kley, 23.11.2020) жарық көрді, мұнда ақпаратпен бірге ОА мемлекеттерінің Қытаймен ынтымақтастығына өте те қарапайым көзқарас білдірілген. Басылым авторының айтуынша, Пекин осы аймақтағы экономикалық бағытын өзгертті, үлестірілген тәуекелге негізделген ірі инфрақұрылымдық жобаларға инвестицияларын күрт төмендетіп жіберді. Сонымен қатар, автор атап өткендей, Орталық Азияның әр елінде жағдай әр түрлі дамуда.
Ия, бүгінде Қытай шынымен Орталық Азия республикаларының экономикасындағы жетекші несие беруші және инвестор болып табылады. Пекин теміржол мен автомобиль жолдарына, сондай-ақ Түркіменстан, Қазақстан және Өзбекстанның мұнай-газ секторында шешуші болып табылатын энергетика саласына инвестицияны көптеп құяды. Қытай инвестициялары аймақтағы жобаларды қаржыландырудың маңызды көзі болып қала береді, бұл сыртқы инвестициялар мен өздерінің инфрақұрылымын дамытады. Осылайша, өзара қызығушылық Орта Азия мен ҚХР республикалары арасындағы ынтымақтастыққа әкеледі.
Шетелдік сарапшы дұрыс айтады, жолдар, құбырлар мен көмірмен жұмыс істейтін электр станциялары енді онша маңызды емес. Пекин кішігірім жобаларға көшті: мұнда автобус зауыты, анда цемент зауытын салды. Сонымен қатар, белсенді ынтымақтастықтың жаңа бағыттары пайда болды, бұл саудадағы кедергілерді жеңілдету мен жою және іскерлік ортаны жақсарту арқылы мүмкін болды. Осылайша, Қазақстан және Орталық Азия елдері үшін ауылшаруашылық өнімдері үшін кедендік тексеру уақыты 90% -ға қысқарды.
Бұл Орталық Азия елдеріне 2020 жылы, Қытайдың бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлауынша, өздерінің ауылшаруашылық өнімдерінің Қытайға экспортын белсенді түрде ілгерілетуге мүмкіндік берді, бұл экономикалық өсу мен сауда-экономикалық ынтымақтастықтың жаңа белесін көрсетті. Қытай Халық Республикасы Ауылшаруашылығы және ауыл істері министрлігінің (中华人民共和国 农业 农村) мәліметтері бойынша, 2020 жылдың 7 айында Қытайдың 5 Орта Азия елдерімен жалпы сауда айналымы 4 316 миллиард юанды құрады. Мысалы, тек Қытай мен Қазақстан арасындағы ауылшаруашылық өнімдері саудасының көлемі 2 миллиард 846 миллион юаньды құрап, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 14,4 пайызға өсті.
Соңғы жылдары Қытай Орталық Азия елдерінің сауда серіктестері арасында үнемі бірінші орында болды. Биылғы жылы, пандемия мен карантиндер мен шекаралардың жабылуына қарамастан, аймақ елдері таңғаларлық жетістіктерге жетті. Ең алдымен, Қытай мен Қазақстан, Қытай мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымының тұрақты өсуін атап өткен жөн. Сонымен, ҚХР Сауда министрлігінің мәліметтері бойынша, 2020 жылғы қаңтар-тамызда Қытай мен Қазақстан арасындағы тауар айналымы 13,2 миллиард долларға жетті, өткен жылмен салыстырғанда 1% -ға өсті (2019 жылдың соңында ол 14 миллиард доллардан асты). Сонымен қатар, Қытайдың Қазақстанға жеткізілімдерінің – 6,8 млрд долларға (+ 14,8%) төмендеуімен ҚХР-ға қазақстандық өнімдер мен шикізатты жеткізуді 6,4 млрд долларға (-10,6%) тұрақты өсу тенденциясы байқалады. Қытай мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымы сегіз айда 4 миллиард долларға жетті. Екіжақты қатынастардың динамикасына қарағанда, бұл көрсеткіш жылдың аяғына дейін біраз көбейеді (егер 2019 жылдың сегіз айында ол 1,7 миллиард долларды құраса, 2020 жылы – 1,1 миллиард доллар).
Орталық Азия елдері қазір жаңа жұмыс орындарын ашатын және экспорт пен өндірістік әлеуетті арттыратын жобаларға көбірек қызығушылық танытуда. Тек соңғы үш жылда Қытай Өзбекстанға 3,9 миллиард доллар көлемінде қомақты инвестиция құйды. Ташкенттің Қытайдан тікелей инвестицияларды тартуға бағытталған жаңа жобалар туралы алаңдаушылығына қарамастан, бірлескен ірі жобаларды жүзеге асыру жалғасуда. Әңгіме Өзбекстан үшін маңызды жобалар, мысалы, Сурхандария облысындағы Шаргун көмір кенішін жаңарту, Ахангаран қаласында жаңа цемент зауытын салу, Навоиде ПВХ өндірісі кешені және басқа да жобалар туралы болып отыр.
Нұр-Сұлтан мен Ташкент Пекиннен қомақты қаржы алағанмен, соңғы жылдары Қырғызстан мен Тәжікстанға инвестициялар ағыны айтарлықтай төмендеді. Бұл ең алдымен, осы елдердегі әлеуметтік-экономикалық проблемаларға байланысты. Үкіметтің қарыз ауырлығына байланысты алаңдаушылығына немесе жобаның жойылуымен аяқталатын наразылыққа байланысты Қытайдың бизнесіне деген сенімсіздігі капитал ағынына кедергі болып отыр. Қаражаттың көп бөлігін жергілікті «олигархтар» жобаны дайындау кезеңінде-ақ тонап тастайды.
Сонымен қатар, Қырғызстан мен Тәжікстан нарығының кішкентай масштабы және кәсіпкерлікті іске асырудағы қолайсыз жағдайлары ірі жобаларды жүзеге асыруды қиындатады. Ірі инвестициялар тек алтын мен күмісті өндіруге салынады. Мысалы, тек Тәжікстанның өзінде 2012 жылдан бастап алтын өндіру шамамен 4 есеге өсті (2012 жылы 2,4 тонна және 2019 жылы 8,1 тонна). Алайда, осы «жетістіктердің» барлығы қытайлық компаниялардың қатысуымен жүзеге асырылғанын мойындау керек.
Қырғызстан мен Тәжікстандағы қытайлық инвесторлар, әдетте, бұл шетелге инвестиция салудың алғашқы тәжірибесі болып табылатын және бәсекесі төмен нарықтарды іздейтін жеке компаниялар екенін атап өткен жөн. Сонымен бірге Бішкек пен Душанбе ҚХР-дан келетін жеке инвестициялардың ағымы үшін жауап бермейді.
Көптеген кемшіліктерді тізіп айтсақ та, дегенмен, Орталық Азия елдері үшін Қытай көпсалалары және түрлі бағыты бар негізгі сыртқы серіктеске айналды. Бұл Қытайдың өзіне де тиімді болды, ( менталитет және тілдік айырмашылықтарға қарамастан), енді Пекин Орталық Азиямен саяси және экономикалық серіктестігін кеңейте отырып, еуразиялық «шахмат тақтасындағы» ең динамикалық сыртқы ойыншы болып табылады.
Сонымен бірге, Пекиннің Орталық Азиядағы «Белдеу мен Жол» бастамасын іске асыруды жандандыруы жағдайында Қытайдың ашық экономикалық саясаты және аймақтың жағымды географиялық жағдайы сияқты қолайлы факторларды тиімді пайдалану қажет екенін нақты түсіну керек. Қытайдың Орталық Азияға келуі аймақ елдеріндегі экономикалық саясатты жаңа сапаға шығаруды қажет етеді. Бұл сөзсіз. Мұны түсінсе, Орталық Азия мемлекеттері экономикалық дамудың бірыңғай стратегиясын жасауға мәжбүр.
«Ұлы Жібек жолының рухын» қамтитын «Белдеу және жол» бастамасы Орталық Азия аймағы үшін өте маңызды және келешегі зор. «Бейбітшілік пен ынтымақтастық, ашықтық пен инклюзивтілік, өзара тиімділік және ортақ пайда» (Си Цзиньпин) сияқты ұғымдарды қамтитын «Белдеу және жол» тұжырымдамасы Орталық Азияны тағы да әлемдік тарихтың осіне айналдырады. Орталық Азия елдері үшін «Белдеу және жолдың» прагматикасы аймақ мемлекеттерін әлемдік экономикаға интеграциялау қажеттілігі болып табылады. Сондықтан, Қазақстанның және Орталық Азияның басқа елдері экономикалық көпвекторлы әлеуетін толық пайдалануға ұмтылысы зор.
Жаһандану жағдайында экономиканың және мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі көп жағдайда бірыңғай экономикалық кеңістіктің дамуы әр аймақ пен елдің көлік инфрақұрылымының даму дәрежесімен айқындалатын көлік-коммуникациялық инфрақұрылымның тиімді жұмысына байланысты. Бір жағынан, Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде Орталық Азия ЕО елдерін және әлеуетті Батыс Азия елдерін Қытаймен географиялық тұрғыдан даусыз құрлықтық көлік байланысын, одан әрі Шығыс Азиямен байланыстыратын маңызды транзиттік әлеуетке ие. Екінші жағынан, «Белдеу және жол» бастамасы аймақтық елдерге көліктік-логистикалық инфрақұрылымды жаңарту, инвестицияларды тарту және озық технологияларды беру арқылы біртіндеп әлемдік нарыққа қосылуға мүмкіндік ашады.
Осылайша, Қытайдың жаһандық бастамалары Орталық Азия республикаларын қызықтырады да, Пекин бұл аймақтың экономикалық драйвері болып табылады. Бұл өзара қызығушылық Орталық Азия республикалары мен ҚХР арасындағы ынтымақтастықтың жоғары динамикасын талап етеді.
Еркін БАЙДАРОВ,
философия ғылымдарының кандидаты,
Р.Б. Сүлейменова атындағы Шығыстану Институтының
жетекші ғылыми қызметкері.
Дереккөз: https://dalanews.kz/kogam/58992-ortalyq-aziia-zhane-qytay
